16 grudnia 2018–15 września 2019
Muzeum Rzeźby im. Xawerego Dunikowskiego w Królikarni
Plan wystawy:
WARUNKI ADAPTACJA KSZTAŁT ODSŁONIĘCIE UŻYTEK ROZKŁAD
Wystawa POMNIK. Europa Środkowo-Wschodnia 1918–2018 w Muzeum Rzeźby im. Xawerego Dunikowskiego w Królikarni opisuje funkcje, losy oraz procesy jakim podlegają pomniki. Prezentuje biografie ponad dwudziestu monumentów z tego regionu Europy, począwszy od wyłonienia projektu, poprzez erekcję i użytkowanie, po rozgrywające się wokół nich spory, zniszczenie, zapomnienie i rozkład. Wystawa nie jest wyłącznie przeglądem historycznym – dotyczy również toczących się współcześnie debat.
Ekspozycja podejmuje temat, który rozpalał emocje już od powstania zorganizowanych społeczeństw. Pomniki są obecne w kulturze europejskiej od czasów greckiej i rzymskiej starożytności – zarówno te figuratywne, w formie posągu, popiersia, grupy rzeźbiarskiej czy pomnika konnego, jak i te architektoniczne, w formie łuków, obelisków i bram. Od renesansu pomniki znów wypełniły place i reprezentacyjne ulice miast. Wiernie służyły XVII-wiecznym monarchom absolutnym, XIX-wiecznej ideologii nacjonalistycznej i XX-wiecznym systemom totalitarnym. Burzone przez rewolucje, stawiane przez imperatorów i zwycięskie armie, wciąż upamiętniają, symbolizują i dominują w przestrzeni publicznej. Współcześnie reprezentują zmieniające się poglądy demokratycznych społeczeństw. Z czasem stają się nie tylko tłem miejskiego życia, lecz także obiektem różnorodnych działań oddolnych. Niekiedy zyskują lokalne przezwiska (jak olsztyńskie „Szubienice” – pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej, czy warszawscy „Czterej śpiący” – pomnik Braterstwa Broni). Czasem stają się obiektem anarchistycznego oporu ze strony żyjącej wokół nich społeczności, jak próba wysadzenia pomnika Lenina w Nowej Hucie w 1979 roku lub ostrzeliwanie kolorowymi farbami i przemalowywanie pomnika Armii Czerwonej w Sofii.
W ostatnim stuleciu w Europie Środkowo-Wschodniej, w związku ze skomplikowanymi losami politycznymi, stawianie, przerabianie i usuwanie pomników odbywało się w złowrogo przyspieszonym tempie. Koniec I wojny światowej i nowy podział polityczny Europy zintensyfikował popyt na pomniki – narzędzia, służące do formowania zbiorowej tożsamości mieszkańców nowo powstałych krajów. Podobny proces miał miejsce po II wojnie, gdy obszar ten znalazł się pod wpływem ZSRR. Losy monumentów związanych z dawną dominacją radziecką budzą dziś ogromne kontrowersje: pomniki bywają burzone, przenoszone do parków pamięci lub przerabiane na obiekty o nowym znaczeniu. Na wystawie znajdzie się m.in. przeniesiony z Sejn fragment pomnika Matki Polki, zdemontowany zgodnie z „ustawą dekomunizacyjną” z dnia 1 kwietnia 2016, znowelizowaną 14 grudnia 2017, w latach 1970–1982 noszący nazwę pomnika XXV-lecia PRL. W czasie, gdy monument będzie prezentowany na wystawie, w Sejnach odbędą się konsultacje społeczne dotyczące jego przyszłości. Mieszkańcy oraz władze zadecydują, czy ma wrócić do przestrzeni miejskiej, a jeżeli tak, pod jaką nazwą.
Wystawa w Królikarni opowiada o pomnikach istotnych ze względów artystycznych, historycznych lub społecznych, powstałych na terenie Polski oraz innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1918–2018. Także tych, które pomimo niezaprzeczalnej wartości artystycznej bywają krytykowane ze względu na upamiętniane wydarzenia i siły polityczne. Taki los przypadł zapomnianym i w ostatnich latach na nowo podziwianym za ich niezwykłą, modernistyczną formę, a znanym pod zapożyczoną z serbskiego i chorwackiego nazwą spomeników, m.in. Vojana Bakicia w Chorwacji, czy pomnika Ofiar Walk Wewnętrznych po II Wojnie Światowej autorstwa Władysława Hasiora (znanego również pod nazwą Organy). Ostatnio toczy się również głośna dyskusja wokół pomnika Czynu Powstańczego projektu Xawerego Dunikowskiego na Górze Świętej Anny.
Poprzez zestawienie przykładów z różnych krajów chcemy zbadać, czy z perspektywy relatywnej wspólnoty doświadczeń Polski i innych postsocjalistycznych krajów Europy Środkowo-Wschodniej można mówić o podobieństwach form, logiki i dynamiki losów środkowoeuropejskich pomników – o właściwej dla całego regionu specyfice lokalnych aktywności związanych z upamiętnieniami.
Zespół kuratorski pod kierownictwem Agnieszki Tarasiuk:
Hubert Czerepok, Ania Miczko
Rada Naukowa
prof. ASP dr hab. Waldemar Baraniewski
dr hab. Irena Grzesiuk- Olszewska
Piotr Nowicki
dr Krzysztof Pijarski
Udział w badaniach
Klara Czerniewska-Andryszczyk, Zuzanna Derlacz, dr Mischa Gabowitsch, Alicja Gzowska, dr Iryna Laurouskaya, prof. Paweł Machcewicz, Marek Matyjanka, prof. Hana Pichova, dr Piotr Przybyła, Michał Siarek, dr Magda Szcześniak, Joanna Torchała, Anna Wandzel, Sylwia Zaremba, Ewa Ziembińska
PROGRAM TOWARZYSZĄCY
Cykl spacerów z przewodnikiem Śladami warszawskich pomników
wrzesień–listopad 2018
Seria spacerów przedstawiających różne aspekty i historie warszawskich monumentów. Trasy wiodą śladami historycznych i współczesnych pomników. Spacery prowadzi varsavianistka i przewodniczka, Hanna Dzielińska.
Terminy wycieczek: 1, 8, 12, 16 września; 6, 13, 20, 27 października; 10, 17 listopada
Trasy i miejsca spotkań można znaleźć na stronie www.krolikarnia.mnw.art.pl
Strona internetowa www.pomnik.art
Wystawę uzupełnia strona internetowa poświęcona pomnikom w Europie Środkowo-Wschodniej. Znajdują się na niej opisy i historie monumentów, wywiady z ich twórcami, informacje o toczących się dyskusjach i aktualności dotyczące pomników w Polsce i regionie.
Konferencja międzynarodowa
Badawczym uzupełnieniem projektu będzie zaplanowana na marzec 2019 konferencja z udziałem artystów, badaczy i historyków, poświęcona tematyce upamiętnień w Europie Środkowo-Wschodniej.
ZESPÓŁ
Projekt ekspozycji
Elżbieta Młynarczyk, Hubert Czerepok
Projekty graficzne
Full Metal Jacket: Jerzy Gruchot, Wojciech Koss
Produkcja
Ewa Kozik
Zofia Jakubowicz-Prokop
Promocja
Antoni Burzyński
Redakcja
Hermina Heintze, Aleksandra Kardaczyńska, Anna Wandzel, Charlie Smith
Tłumaczenie
Ewa Kanigowska-Giedroyć
Anna Wandzel
Zespół Muzeum Rzeźby
Mariusz Grzelak
Monika Janicka
Barbara Kaliciuk
Małgorzata Kowalczuk
Anna Maciąga
Andrzej Urbaniak
PARTNERZY
Prezentowane obiekty i dokumenty pochodzą ze zbiorów:
Muzeum Narodowe w Krakowie, Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie, Muzeum Architektury we Wrocławiu, Muzeum Górnośląskie w Bytomiu, Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem, Muzeum Warszawy, Muzeum Historii Polski, Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, Muzeum Auschwitz, Miasto Sejny, Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Archiwum Dokumentacji Naukowej i Technicznej, Archiwum Państwowe w Gdańsku, Archiwum Państwowe w Katowicach, Archiwum Państwowe w Opolu, Archiwum Państwowe w Suwałkach, Archiwum Państwowe w Warszawie, Białoruskie Archiwum Dokumentacji Naukowej i Technicznej, Instytut Sztuki PAN, Instytut Pamięci Narodowej, Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej, Stowarzyszenie Autorów ZAiKS, Bundesarchiv, Czeskie Archiwum Narodowe w Pradze, Czeska Agencja Prasowa CTK oraz Muzeum Rzeźby im. Xawerego Dunikowskiego w Królikarni, Oddział Muzeum Narodowego w Warszawie.
Gazetka towarzysząca wystawie:
Reportaż z wystawy w formie oprowadzania zrealizowany przez TVP Kultura. Oprowadza Agnieszka Tarasiuk
